आंध्र प्रदेशातील खंडोबा

देवरगुट्टा टेकडीचा पायरी मार्ग आणि उंची

देवरगुट्टा येथील मंदिराकडे जाणारा पायऱ्यांचा मार्ग भाविकांसाठी एक भक्तिपूर्वक चढणारा प्रवास असतो. या पायऱ्यांमुळे मंदिरापर्यंत पोहोचणे सुलभ झाले असून संपूर्ण मार्ग निसर्गरम्य वातावरणात वसलेला आहे. टेकडीच्या या पायरी मार्गाला सुमारे ६५० पायऱ्या आहेत. या पायऱ्या नियमित अंतराने बनवलेल्या असून भक्तांसाठी थांबण्यासाठी काही ठिकाणी बाकदारेही उभारण्यात आले आहेत. पावसाळ्यात या परिसराचे सौंदर्य अधिकच खुलते. ही टेकडी समुद्रसपाटीपासून सुमारे ६५० मीटर उंच आहे, परंतु पायऱ्यांचा आरंभ होतो त्या पायथ्यापासून टेकडीची उंची सुमारे ९० मीटर आहे. या उंचीवरून टेकडीच्या माथ्यावर पोहोचल्यावर दूरवरचा देखावा मनाला आनंद देणारा ठरतो. निसर्ग व अध्यात्म यांचा संगम येथे अनुभवता येतो.

देवरगुट्टा पायरी मार्गावरील गणपती मंदिराचे वर्णन

देवरगुट्टा मंदिराकडे जाणाऱ्या पायऱ्यांच्या मार्गावर काही अंतर चढून गेल्यावर, मार्गाच्या पूर्व बाजूस एक आकर्षक दगडी घुमटी आहे. ही घुमटी पूर्वाभिमुख असून तिची स्थापत्यशैली पारंपरिक व कलात्मक आहे. या घुमटीमध्ये गणपतीची एक सुंदर दगडी प्रतिमा स्थापित आहे. ही मूर्ती शिल्पकलेच्या दृष्टीने अत्यंत देखणी असून, भक्तांमध्ये श्रद्धेचे केंद्रस्थान मानली जाते. येथे येणारे भाविक पायऱ्या चढताना थांबून गणपतीचे दर्शन घेतात आणि पुढील चढाईसाठी प्रेरणा मिळवतात. ही घुमटी आणि गणपतीची प्रतिमा पायरी मार्गावरील आध्यात्मिक वातावरण अधिकच समृद्ध करतात. निसर्गाच्या सान्निध्यात वसलेली ही जागा भक्तांना शांतता व समाधान अनुभवण्याची संधी देते.

देवरगुट्टा टेकडीवरील हेग्गप्पा घुमटीचे वर्णन

देवरगुट्टा मंदिराच्या पायऱ्या चढून काही अंतर वर गेल्यावर, टेकडीच्या चढणीनंतर एका महत्त्वाच्या स्थळाचे दर्शन घडते. या ठिकाणी रस्त्याच्या पश्चिम बाजूस एक आकर्षक दगडी घुमटी आहे. ही घुमटी पूर्वाभिमुख असून तिच्या स्थापनेत पारंपरिक शिल्पकलेचा सुरेख आविष्कार दिसून येतो. या घुमटीमध्ये हेग्गप्पा यांची एक सुंदर दगडी प्रतिमा विराजमान आहे. मूर्तीची ठेवण घडीवार असून, चेहऱ्यावर एक आध्यात्मिक तेज जाणवते. ही प्रतिमा स्थानिक श्रद्धेचे प्रतीक मानली जाते. हेग्गप्पा हे या परिसरातील लोकदैवत असून, येथे येणारे भक्त विशेषतः त्यांच्या दर्शनासाठी या ठिकाणी थांबतात. घुमटीचे शांत वातावरण, सभोवतालची निसर्गरम्यता आणि पवित्रतेची अनुभूती यामुळे हे स्थळ अत्यंत पूज्य आणि मनाला शांती देणारे ठरते.

ऋषीगण श्री विष्णूंनी सांगितल्याप्रमाणे विष्णुसह कैलास पर्वताच्या दिशेने निघाले. त्यांचा मन आशेने भरलेल होत, कारण विष्णूंच्या शब्दांनी त्यांना एक नवीन दिशा दिली होती. हे पवित्र स्थानाकडे जाण्याचे ठिकाण होते, जिथे भगवान शंकर वास्तव्य करत होते. जिथे शंकराच्या कृपेने सर्व संकटांचा नाश होऊ शकत होता. या दिव्य पर्वताच्या दिशेने चालताना, ऋषींच्या मनात आस्था होती. त्यांच्या पावलांमध्ये वेग कमी झाला होता, पण ह्रदयात एक नवा विश्वास होता. कैलास पर्वताच्या पायथ्याशी पोहोचल्यावर, ऋषींच्या चेहऱ्यावर वेगाने बदललेली भावना स्पष्ट दिसत होती. त्यांनी त्या पवित्र स्थळाचा महात्म्य ओळखल.

मुखमंदिराच्या प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर समोर एक भव्य दगडी मंडप दिसतो. हा मंडप संपूर्णतः दगडी खांबांवर आधारलेला असून, स्थापत्यशास्त्रीय दृष्टिकोनातून तो एक महत्त्वपूर्ण रचना आहे. प्रत्येक खांब कोरीव कामाने सुशोभित केलेला असून, त्यावरील नक्षीकाम ध्यान आकर्षित करणारे आहे. या मंडपात येण्यासाठी एक स्वतंत्र रस्ता दक्षिण बाजूने आहे. हा रस्ता भाविकांना मंदिराच्या बाजूने थेट मंडपात प्रवेश देतो. मंडपात धार्मिक विधी, भजन, पूजा इत्यादी उपासना विधी पार पडतात. यामुळे मंडपाला धार्मिक दृष्टिकोनातून विशेष महत्त्व आहे. या मंडपाचा परिसर शांत, प्रशस्त आणि आध्यात्मिक वातावरण निर्माण करणारा आहे. येथून पुढे गर्भगृहाकडे जाणारा मार्ग सुरू होतो.

गर्भगृहातील मल्लेश्वर–माळव्वा प्रतिमेचे दगडी कपारीतील स्थान मुखमंदिराचा दगडी मंडप ओलांडल्यानंतर पुढे एक दगडी कपार लागते. या नैसर्गिक कपारीच्या आत मंदिराचे गर्भगृह आहे. गर्भगृहाच्या पूर्वाभिमुख दरवाजाचे दर्शन याच कपारीच्या प्रवेशद्वारातून होते. मंदिराचे गर्भगृह म्हणजेच एक विशाल, प्रशस्त आणि खोल दगडी कपार आहे, जी पूर्णतः नैसर्गिक स्वरूपात असून त्यालाच धार्मिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. या दगडी कपारीच्या पश्चिम बाजूस, एका उंच चोथऱ्यावर मल्लेश्वर (खंडोबा) व माळव्वा यांची चतुर्भुज दगडी प्रतिमा विराजमान आहे. या प्रतिमांमध्ये मल्लेश्वरांच्या चारही हातात अनुक्रमे खड्ग (तलवार), त्रिशूल, डमरू व पानपात्र दर्शवले आहे. ही शिल्पं अतिशय नक्षीदार व भक्तिभाव जागवणारी आहेत. प्रतिमांवरची मुद्रा, हातातील आयुधे आणि मूर्तीचा भाव अत्यंत प्रभावशाली आहे. ही जागा केवळ एक दगडी कपार नसून, ती भक्तांसाठी देवतेच्या साक्षात उपस्थितीचे स्थान आहे. त्यामुळे येथे भाविक मोठ्या श्रद्धेने पूजा-अर्चा करतात.

देवरगुट्टा मंदिर परिसरातील मंडप आणि आसपासचे धार्मिक ठिकाणे देवरगुट्टा मंदिराच्या मंडपाचा दक्षिणेकडील प्रवेशद्वाराजवळ थोडासा सपाटीचा भाग आहे. या सपाट भागावर एक मोठा धातूचा त्रिशूल उभा केलेला आहे. त्रिशूलावर दिवे पेटविण्यासाठी विशेष पणत्या लावलेल्या आहेत, ज्यामुळे संध्याकाळी आणि उत्सवाच्या वेळी हा भाग प्रकाशमान आणि पूजेसाठी सज्ज दिसतो. या भागाच्या पश्चिमेकडे, विशाल दगडाच्या पायथ्याजवळ एक छोटी पूर्वाभिमुख दगडी घुमटी आहे. या घुमटीमध्ये चतुर्भुज गंगा माळव्वाची दगडी मूर्ती आहे, जी स्थानिक भक्तांसाठी अत्यंत पूज्य आहे. टेकडीवरून मंदिराच्या पायथ्याचा आणि परिसराचा नजारा अतिशय रमणीय दिसतो. मंदिराच्या पायथ्याजवळ रस्त्याच्या बाजूने पंचलिंग, बसव आणि इतर अनेक देवदेवतांच्या मंदिरांची शृंखला आहे. या सर्व देवस्थळांमुळे परिसर धार्मिक श्रद्धेने नटलेला आहे. ही जागा केवळ निसर्गसौंदर्याने समृद्ध नाही तर ती धार्मिक दृष्टिकोनातूनही अतिशय महत्त्वाची आहे, जिथे भक्तांनाही आध्यात्मिक शांतीचा अनुभव घेता येतो.