कर्नाटक

देवरगुड्डा – देवाच्या कृपेने पावन झालेलं टेकडीवरचं गाव

देवरगुड्डा हे कर्नाटकातील एक धार्मिक व ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे गाव आहे. खंडोबा मंदिरामुळे प्रसिद्ध असलेले हे गाव भाविकांसाठी श्रद्धेचे स्थान ठरले आहे. देवगड किंवा देवाची टेकडी असा अर्थ असलेल्या “देवरगुड्डा” या नावामागे धार्मिक परंपरा, दैवी कथांचे संदर्भ आणि लोकश्रद्धा यांचे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे. गावाचे मूळ नाव आणि इतिहास पूर्वी या गावाचे मूळ नाव "गुडगुड्डापूर" असे होते. "गुड" म्हणजे टेकडी आणि "पूर" म्हणजे गाव – या अर्थाने गुडगुड्डापूर म्हणजे टेकडीवरील गाव. हे नाव परिसराच्या भौगोलिक स्थितीवरून आले आहे, कारण हे गाव एका उंच टेकडीवर वसलेले आहे. पण कालांतराने येथे वसलेले खंडोबा मंदिर ही गावाची मुख्य ओळख बनली. त्यामुळे हे गाव "देवाची टेकडी" – "देवरगुड्डा" या नावाने ओळखले जाऊ लागले. गावाच्या नावातच देवतेची उपस्थिती आहे, हेच या ठिकाणाचे आध्यात्मिक महत्त्व अधोरेखित करते. खंडोबा आणि मणि-मल्ल युद्धाची पार्श्वभूमी लोकश्रुतीनुसार, खंडोबाने मणि व मल्ल या राक्षसांचा वध याच परिसरात केला. देवरगुड्डा हे मणि-मल्ल या राक्षसांची राजधानी होती. खंडोबाशी लढताना पराभव निश्चित झाल्यावर, मृत्यूसमयी त्यांनी खंडोबाला विनंती केली की, “आमच्या प्रेतावर वास करावा, जेणेकरून आमचा आत्मा मुक्त होईल.” ही विनंती खंडोबाने स्वीकारली आणि त्यांच्या प्रेतासनावरच वास केला, अशी इथली लोकश्रद्धा आहे. त्यामुळेच या जागेला विशेष पावित्र्य लाभले आहे. मंदिर आणि निसर्गरम्य टेकडी देवरगुड्डा हे गाव टेकडीवर वसलेले असल्यामुळे, संपूर्ण परिसर अत्यंत नयनरम्य आणि शांततादायक आहे. टेकडीवरून दिसणारे दृश्य, मोकळे आकाश, हिरवळ, आणि मंदिराच्या घंटानादात भक्तांनी भारलेले वातावरण – हे सर्व एकत्रितपणे एक अध्यात्मिक अनुभव निर्माण करतात. मंदिरात खंडोबाची मूर्ती असून, येथे वर्षभर भाविकांची वारी चालू असते. यात्रांच्या वेळी विशेषतः येथे मोठी गर्दी होते. देवरगुड्डा राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक ९ (NH-9) जवळ वसलेले आहे. धारवाडहून बेंगळुरूकडे जाणाऱ्या महामार्गावर प्रवास करताना, मोतीबेनूर गावाच्या पुढे सुमारे ९ किलोमीटर अंतरावर आपण एका कमानीजवळ येतो. ही कमान देवरगुड्डाकडे जाण्याचा प्रवेशद्वार मानली जाते. या कमानीच्या ठिकाणाहून पूर्व दिशेस वळून अंदाजे ८ किलोमीटर आत गेल्यावर देवरगुड्डा गाव लागते. हा मार्ग पक्क्या रस्त्याने सुबकपणे जोडलेला आहे आणि भाविकांसाठी प्रवेश सुलभ आहे. पर्यायी मार्ग – राणीबेनूर–गुंतळ मार्ग देवरगुड्डा गाठण्यासाठी दुसरा महत्त्वाचा मार्ग म्हणजे राणीबेनूर–गुंतळ रस्ता. हा रस्ता अत्यंत सोयीस्कर आणि प्रवाशांसाठी खुला आहे. या मार्गावरून देखील भाविक आणि पर्यटक सहजपणे देवरगुड्डा येथे पोहोचू शकतात. राणीबेनूर हे एक प्रमुख शहर असून, तेथून देवरगुड्डा हे सुमारे ३०–३५ किलोमीटर अंतरावर आहे. त्यामुळे हा मार्ग देखील अत्यंत उपयुक्त आणि गतीशील आहे. टेकडीची रचना आणि पायऱ्यांचा मार्ग देवरगुड्डा ही सुमारे २०० फूट उंचीची टेकडी आहे. या टेकडीच्या पायथ्यापासून मंदिरापर्यंत जाण्यासाठी एक पायऱ्यांचा प्राचीन मार्ग आहे. या मार्गात सुमारे १२५ पायऱ्या असून, भाविक पारंपरिक पद्धतीने ह्या पायऱ्या चढून देवदर्शनासाठी जात असत. या पायऱ्या आजही अस्तित्वात आहेत आणि काही भक्त अजूनही व्रतभावनेने हाच मार्ग निवडतात. या पायऱ्यांच्या मार्गाने जाणं म्हणजे श्रद्धेची एक सुंदर प्रक्रिया आहे. मात्र, हल्ली गाड्या थेट मंदिरापर्यंत पोहोचू शकत असल्याने, या पायऱ्यांच्या मार्गाचा वापर तुलनेत कमी झाला आहे. प्रवेशद्वारे आणि प्रमुख स्थळे गाडीने टेकडीवर चढून जाताना मार्गात शिवद्वार लागते. हे शिवद्वार म्हणजे मंदिर क्षेत्राचा एक महत्त्वाचा प्रवेशबिंदू आहे, ज्यामुळे यात्रेकरूंना आध्यात्मिकतेचा पहिला स्पर्श होतो. शिवद्वार ओलांडल्यानंतर पुढे अप्पान दोल मंडपाजवळ पोहोचता येते. येथे मंडपाच्या दक्षिण दिशेस मुख्य मंदिराचे उत्तराभिमुख द्वार दिसते. हाच द्वार देवदर्शनासाठी महत्त्वाचा मानला जातो. या उत्तरद्वाराच्या पश्चिम बाजूस थोड्याच अंतरावर पूर्वाभिमुख हेगडीचे मंदिर आहे. हेगडी (हेगाप्पा) हे खंडोबाचे प्रधान समजले जातात आणि त्यांच्या मंदिरालाही भाविक विशेष श्रद्धा देतात. देवरगुड्डा मंदिरातील उत्तर प्रवेशद्वार आणि काली मंदिर देवरगुड्डा येथील खंडोबा मंदिर परिसर केवळ देवतेच्या मूळ गर्भगृहापुरताच मर्यादित नसून, मंदिराच्या विस्तृत प्राकारात अनेक उपमंदिरे, प्रवेशद्वारे, आणि स्थापत्य वैशिष्ट्यांनी परिपूर्ण आहे. यामध्ये विशेषत्वाने उल्लेख करावासा वाटतो तो उत्तर दरवाज्याचा आणि काली मातेच्या मंदिराचा. उत्तर भिंतीवरील काली मंदिर मंदिराच्या प्राकाराच्या उत्तर बाजूस, भिंतीलगत काली मातेचे मंदिर आहे. या मंदिरातील कालीची मूर्ती बैठी असून चतुर्भुज आहे. मूर्तीला पारंपरिक रेखाचित्रशैलीत साकारण्यात आलेली असून ती शक्तीच्या भयप्रद व रक्षणात्मक रूपाचे प्रतीक आहे. काली मातेचे मंदिर हे खंडोबा मंदिराच्या रक्षणासाठीचे एक उपमंदिर मानले जाते. येथे भक्त विशेषतः अंधारात दिवा लावून काली मातेचे दर्शन घेतात आणि आपत्तींच्या निवारणासाठी प्रार्थना करतात. उत्तर दरवाजा आणि नगारखाना मंदिराच्या उत्तर दिशेला असलेले प्रवेशद्वार हे स्थापत्यदृष्ट्या देखणे असून, याच्या वरच्या बाजूस नगारखाना आहे. पूर्वीच्या काळात यात्रा, उत्सव वा कोणत्याही मोठ्या सोहळ्याच्या वेळी या नगारखान्यातून ढोल, ताशे, आणि नगारे वाजवले जात असत. या दरवाज्याच्या दोन बाजूंना कोनाडे तयार करण्यात आले आहेत. डाव्या कोनाड्यात मारुतीची मूर्ती असून, उजव्या बाजूस भैरवाची मूर्ती आहे. ही दोन्ही मूर्ती रक्षण करणाऱ्या देवतांच्या रूपात येथे प्रतिष्ठापित करण्यात आल्या आहेत. मंदिराच्या प्रवेशासाठी येणाऱ्या भक्तांवर हेच देव प्रथम दृष्टी ठेवतात, असे मानले जाते. प्रवेश आणि वातावरण या उत्तर प्रवेशद्वारातूनच भक्त मुख्य प्राकारात प्रवेश करतात. प्रवेश केल्यावर प्राकारात पवित्रतेचे आणि श्रद्धेचे वातावरण निर्माण होते. दरवाज्यावरची नक्षीकाम, देवतांच्या मूर्ती, आणि नगारखान्याची ऐतिहासिक शैली हे सर्व मिळून मंदिराला एक वेगळी भव्यता प्रदान करतात. देवरगुड्डा मंदिरातील हुरूप नाग्गाप्पा आणि दीपस्तंभ देवरगुड्डा येथील खंडोबा मंदिर परिसर हा केवळ प्रमुख देवतेच्या पूजा-अर्चनेसाठीच नाही, तर इतर उपदेवतांच्या श्रद्धास्थानांसाठी देखील प्रसिद्ध आहे. मंदिराच्या प्राकारात, मुख्य मंदिराच्या समोर एक विशेष श्रद्धेचा केंद्रबिंदू असलेली नागप्रतिमा आहे, जिला हुरूप नाग्गाप्पा या नावाने ओळखले जाते. हुरूप नाग्गाप्पा – श्रद्धेचे स्थान मुख्य मंदिराच्या समोर, प्राकारात एक नागाची प्रतिमा स्थापण्यात आलेली आहे. या नागप्रतिमेला टिळा हुरूप नाग्गाप्पा असे स्थानिक नाव आहे. या नागदेवतेविषयी लोकांमध्ये विशेष श्रद्धा आहे. असे मानले जाते की हुरूप नाग्गाप्पा रोगनिवारण करणारा देव आहे. विशेषतः चर्मरोग, ताप, फोड, आणि त्वचेचे विकार अशा रोगांपासून मुक्तता मिळावी म्हणून भक्त येथे मीठ वाहतात. "मीठ वाहणे" ही एक पारंपरिक श्रद्धाविधी आहे, ज्यात रोगमुक्तीसाठी आपल्या भावना अर्पण करून मीठ नागप्रतिमेसमोर अर्पण केले जाते. या कृतीतून श्रद्धाळूंची देवावर असलेली विश्वासभावना प्रकर्षाने दिसून येते. दीपस्तंभ – तेजाचे प्रतीक मुख्य मंदिर आणि हुरूप नाग्गाप्पा यांच्यामध्ये एक उंच दीपस्तंभ आहे. हा दीपस्तंभ म्हणजे प्रकाश, शक्ती, आणि अज्ञानाचा नाश करणाऱ्या तेजाचे प्रतीक आहे. उत्सव आणि विशेष दिवशी येथे दीपप्रज्वलन केले जाते, आणि वातावरण भक्तिभावाने भारलेले असते. दीपस्तंभाची उपस्थिती ही मंदिर परिसराच्या पवित्रतेला अधिक गहिरं करत असून, हे एक महत्त्वाचे स्थापत्य घटक मानले जाते.

देवरगुड्डा येथील मुख्य मंदिराची स्थापत्य रचना व धार्मिक महत्व देवरगुड्डा येथील मुख्य मंदिर पूर्वाभिमुख असून त्याची स्थापत्य रचना अत्यंत सुव्यवस्थित आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाची आहे. या मंदिरात अनेक मंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह यांचा समावेश असून, प्रत्येक विभागाला वेगळे धार्मिक व सांस्कृतिक महत्त्व आहे. मंदिराची रचना मुख्य मंदिरामध्ये पुढील भागांचा समावेश आहे: पाचखणी मंडप तिघई मंडप नवरंग मंडप अंतराळ गर्भगृह पाचखणी मंडप पाचखणी मंडप हा बंदिस्त प्रकाराचा असून त्याला पूर्व, उत्तर, दक्षिण आणि पश्चिम या चारही दिशांनी प्रवेशद्वारे उपलब्ध आहेत. या मंडपात प्रवेश करताच भक्तांना त्याच्या भव्यतेची जाणीव होते. मंदिरातील मुख्य पूजा इथे संपन्न होते आणि हा मंडप भक्तांच्या एकत्रिकरणाचा केंद्रबिंदू आहे. नवरंग मंडप आणि देवड्या पाचखणी मंडपानंतर, त्याच्या उत्तर बाजूला नवरंग मंडप आहे. नवरंग मंडपाच्या बाहेरच्या अंगास काही देवड्या आहेत जिथे विविध धार्मिक वस्तू, पूजेसाठी आवश्यक उपकरणे आणि मूर्ती ठेवलेली असतात. या देवड्यांमध्ये भक्त उत्सवांच्या वेळी वापरल्या जाणाऱ्या वस्तू जपून ठेवतात. देवाचे मोठे जोडे आणि त्यांची जनश्रुती मंदिराच्या मंडपात प्रवेश करताच भक्तांना देवाचे मोठे जोडे दिसतात. स्थानिक जनश्रुतीनुसार, हे जोडे देव रात्री घालून मंदिर परिसरात फिरतात. या श्रद्धेमुळे भक्तांचा देवांवरील विश्वास अधिक दृढ होतो आणि मंदिराची पवित्रता वाढते. पालखी आणि उत्सव वाहने मुख्य मंदिराच्या पुढील भागात, दोन्ही बाजूला दोन चौथरे आहेत. या चौथर्यांवर देवाची पालखी आणि उत्सवासाठी वापरली जाणारी वाहने ठेवलेली असतात. या वाहनांचा उपयोग मुख्यतः धार्मिक सोहळ्यांमध्ये आणि यात्रांमध्ये होतो. हे उत्सव वाहने मंदिराच्या सांस्कृतिक वारशाचा भाग आहेत आणि त्यातून भक्तांमध्ये उत्साह आणि भक्ती जागृत होते. देवरगुड्डा येथील नवरंग मंदिर आणि गर्भगृहातील धार्मिक मूर्ती देवरगुड्डा येथील मंदिर परिसरातील नवरंग मंडप आणि गर्भगृह हे धार्मिक व स्थापत्यदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. या मंदिराच्या रचनेत प्रत्येक घटकाला विशिष्ट धार्मिक महत्त्व प्राप्त आहे आणि या मूर्तींचे दर्शन भक्तांसाठी अत्यंत पवित्र मानले जाते. नवरंग मंदिराची रचना नवरंग मंडपाच्या मधोमध खांब कातीव आहेत, जे मंदिराची संरचना सुदृढ करतात आणि या ठिकाणी धार्मिक व सांस्कृतिक कार्यक्रमांची सुरळीत पार पडण्यास मदत करतात. मंडपाच्या दक्षिण व उत्तर बाजूंना पश्चिम भिंतीवर अनुक्रमे स्कंदलिंग आणि गणेश यांची प्रतिमा स्थापन करण्यात आलेली आहे. या देवतांच्या मूर्तींचा मंदिरातील भक्तांसाठी विशेष धार्मिक महत्त्व आहे. गर्भगृहातील महत्त्वाच्या मूर्ती गर्भगृहाच्या पश्चिम भिंतीत पूर्वाभिमुख देवळा आहे, ज्यामध्ये बैठी स्वरूपातील चतुर्भुज मैलाराची (खंडोबाची) मूर्ती आहे. ही मूर्ती टिळा धातूपासून बनवलेली असून, तिच्या मुखावर रंगीबेरंगी कपडे आणि मुखवटा सजवलेले आहेत, जे तिच्या पवित्रतेचा आणि भक्तीचा दाखला आहेत. या मूर्तीच्या मागे धातूपासून बनवलेली प्रभावळ (पार्श्वभाग) आहे, जी तिच्या दिव्यतेत भर घालते. गर्भगृहाच्या पुढील अंतरगृहात सयोनी स्वरूपातील मैलार लिंग आहे, ज्यावर धातूपासून केलेले कवच आणि मुखवटा आहे. या लिंगाला भक्त मोठ्या श्रद्धेने पूजतात. यावर केलेले कवच व मुखवटा या देवतेच्या संरक्षणाचे आणि दिव्यतेचे प्रतीक मानले जातात. देवरगुड्डा येथील माळव [म्हाळसा] व तुप्पद माळव [धृतमारी] मंदिरांचे धार्मिक आणि स्थापत्य महत्त्व देवरगुड्डा येथील मुख्य मंदिराच्या परिसरात अनेक पूजनीय देवतांचे मंदिर असून त्यांचा धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून मोठा सहभाग आहे. विशेषतः, मुख्य मंदिराच्या उत्तर बाजूस असलेले माळव [म्हाळसा] आणि तुप्पद माळव [धृतमारी] यांचे मंदिर स्थानिक लोकांसाठी अत्यंत पवित्र मानले जाते. माळव [म्हाळसा] मंदिराची रचना मुख्य मंदिराच्या उत्तर बाजूस मागे माळव [म्हाळसा] हिचे मंदिर आहे, जे पूर्वाभिमुख आहे. या मंदिरात सोपा (प्रवेशद्वार) आणि गर्भगृह असे मुख्य दोन भाग आहेत. गर्भगृहात माळव [म्हाळसा] ची चतुर्भुज बैठी मुर्ती प्रतिष्ठापित आहे, जी भक्तांसाठी अत्यंत पूजनीय आहे. या मूर्तीसमोर एक लिंग देखील आहे, ज्यामुळे या मंदिराची धार्मिक महत्ता अधिक वाढते. माळसाच्या या मंदिरात भक्त श्रद्धेने पूजा करतात आणि मंदिर परिसराला एक दिव्य व शांत वातावरण लाभलेले आहे. तुप्पद माळव [धृतमारी] मंदिराची रचना माळसाच्या मंदिराच्या मागील बाजूस, प्राकाराच्या वायव्य कोपऱ्यात, पूर्वाभिमुख तुप्पद माळव [धृतमारी] चे मंदिर आहे. या मंदिराची रचना सोपा आणि गर्भगृह अशी आहे, जशी माळसाच्या मंदिराची आहे. गर्भगृहात धृतमारीची चतुर्भुज बैठी मूर्ती आहे, जिला भक्त अत्यंत श्रद्धेने पूजतात. धृतमारीचा हा मंदिर परिसर देखील धार्मिक कार्यक्रमांसाठी व भक्तांच्या पूजा-अर्चेसाठी वापरला जातो आणि येथे देखील भक्तांची सतत गर्दी असते. देवरगुड्डा येथील मुख्य मंदिराचे आवार आणि कुर्बती माळव यांचे मंदिर देवरगुड्डा येथील मुख्य मंदिराचे आवार आणि त्याच्या परिसरातील धार्मिक स्थळे श्रद्धाळूंसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहेत. मुख्य मंदिराच्या आवाराच्या उत्तर दरवाजातून सरळ उत्तर दिशेने जाणारा रस्ता मरडीकडे नेतो. या मार्गावर वरील चौक ओलांडल्यानंतर उत्तरेकडे पश्चिम बाजूस एक पूर्वाभिमुख मंदिर दिसते, जे कुर्बती माळव यांचे आहे. कुर्बती माळव हिचे स्थान स्थानिक लोकांमध्ये विशेष श्रद्धेचे ठिकाण मानले जाते. कुर्बती माळव मंदिराची रचना आणि महत्त्व कुर्बती माळव हिला धनगर समाजातील मानले जाते, आणि ती मैलाराची द्वितीय पत्नी किंवा उपवस्त्र असल्याची लोकश्रद्धा आहे. या मंदिराची रचना मुख्यतः मंडप आणि गर्भगृह यावर आधारित आहे. गर्भगृहात कुर्बती माळव यांची दगडी प्रतिमा आहे, जी भक्तांसाठी पवित्र मानली जाते. मंदिराच्या आसपासच्या परिसरात कुर्बती माळव यांच्या पूजा-अर्चा साठी विशेष कार्यक्रम होतात आणि येथील भक्तांमध्ये या मंदिराचे विशेष स्थान आहे. मरडीचे स्थान व त्याचा धार्मिक महत्त्व कुर्बती माळव मंदिरापासून काही अंतरावर ‘मरडी’ किंवा ‘मर्दी’ नावाचे ठिकाण आहे. मरडीचा अर्थ ‘स्मशानभूमी’ असा होतो. स्थानिक जनश्रुतीनुसार या ठिकाणी मणि मल्ल या दैत्यांचे अंत्यसंस्कार करण्यात आले होते. त्यामुळे या ठिकाणाला धार्मिक दृष्टिकोनातून मोठे महत्त्व प्राप्त झाले आहे. मरडीच्या परिसरात एका चोथर्यावर दोन खांबांवर आधारलेला त्रिशूल आणि दुसऱ्या चोथर्यावर उभा असलेला दगडी त्रिशूल आहे. हे त्रिशूल मणि मल्ल यांची स्मारके मानली जातात. अनेक उत्सवांमध्ये देवांची पालखी येथे येते आणि भक्त या ठिकाणी पूजा करतात. देवरगुड्डा येथील रणदंबेचे मंदिर: ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व देवरगुड्डा येथील मुख्य मंदिराच्या प्राकाराच्या नेरुतेस, टेकडीच्या पायथ्याशी एक महत्त्वाचे मंदिर आहे, जे रणदंबेचे मंदिर म्हणून ओळखले जाते. स्थानिक जनश्रुतीनुसार, या रणदंबेचे मंदिराचा संबंध मणि मल्ल यांच्याबरोबर झालेल्या युद्धाशी जोडलेला आहे. असे मानले जाते की, रणदंबे या देवतेने त्या युद्धात राक्षसांचे रक्त प्राशन केले होते, ज्यामुळे त्यांचे सामर्थ्य नष्ट झाले. रणदंबेचे मंदिराची रचना आणि स्थापत्य रणदंबेचे हे मंदिर एका चौथऱ्यावर स्थित असून ते पूर्वाभिमुख आहे. मंदिरात पोहोचण्यासाठी पायऱ्या चढाव्या लागतात. मंदिराची रचना पारंपरिक भारतीय मंदिरशास्त्रानुसार मंडप आणि गर्भगृह यावर आधारित आहे. मंडपात एका दगडावर पादुका ठेवलेल्या दिसतात, ज्यामुळे या ठिकाणाचे धार्मिक महत्त्व अधोरेखित होते. गर्भगृहात डोंगराच्या खडकावर कोरलेली रणदंबेची बैठी प्रतिमा आहे. ही प्रतिमा स्थानिक लोकांसाठी अत्यंत पूजनीय आहे आणि ती मंदिराच्या आध्यात्मिक वातावरणाला समृद्ध करते. मंदिराच्या सेजारी दोन नागांच्या शिल्पांची स्थापना करण्यात आली आहे, जी या मंदिराच्या सांस्कृतिक व धार्मिक वारशाचे प्रतीक आहे. मंदिरापर्यंत पोहोचण्याचे मार्ग रणदंबेचे मंदिर टेकडीच्या पायथ्याशी असल्याने ते पाहण्यास अत्यंत सुंदर व मनोहारी स्थळ आहे. गाडी मार्गाने सहजपणे या मंदिरापर्यंत पोहोचता येते, ज्यामुळे ती श्रद्धाळूंसाठी अधिक सुलभ आणि प्रवेशयोग्य बनते. देवरगुड्डा येथील यात्रा व उत्सव देवरगुड्डा गावातील मृणमैलार किंवा खंडोबा मंदिरात वर्षभर विविध धार्मिक उत्सव आणि यात्रांचे आयोजन केले जाते, जे येथील लोकांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे व आनंदाचे क्षण असतात. या उत्सवांमध्ये स्थानिक लोकांची मोठी गर्दी होते व त्यातून धार्मिक श्रद्धा आणि सांस्कृतिक वारसा जपत येतो. वैशाख महिन्यातील रंगोत्सव वैशाख शुद्ध चतुर्दशीच्या दिवशी मंदिराच्या आवारात लाकडी आसनावर देवतांच्या मूर्ती बसविल्या जातात. त्यानंतर एका कुंडात रंग करून पुरुष एकमेकांच्या अंगावर रंग टाकून रंगोत्सव साजरा करतात. हा रंगोत्सव धार्मिक उत्साहाने भरलेला असतो आणि लोक आपल्या मनात नवे उत्साह जागवून आनंद साजरा करतात. जेष्ठ पौर्णिमेतील पालखी सोहळा जेष्ठ पौर्णिमेच्या रात्री मंदिरात पालखी सोहळा भरतो. या सोहळ्यात लोक मोठ्या भक्तिभावाने देवतेची पालखी हातात घेऊन मंदिराभोवती फेरफटका मारतात. हा सोहळा भक्तांसाठी अत्यंत धार्मिक आणि आध्यात्मिक अनुभव असतो. अश्विन मासातील नवरात्र उत्सव अश्विन शुद्ध प्रतिपदेला सुरू होणारा नवरात्र उत्सव दसऱ्याच्या दिवसापर्यंत चालतो. या काळात प्रत्येक रात्री पालखी सोहळा आयोजित केला जातो. दसऱ्याच्या दिवशी विशेष पवाडा कार्यक्रम भरतो. या दिवशी कंचवीर पिंडरीत पहारेकरी मारले जातात, हातावर खिळे मारून त्यावर ज्योती पेटवून आरती केली जाते. या प्रकारांनी पवाडा रंगतो आणि भक्तांमध्ये उत्साहाचे वातावरण निर्माण होते. देवाचे मरडीवरील दर्शन आणि कुरबती माळव यांची भेट अश्विन वद्य नवमीच्या दिवशी देवाची पालखी मरडीवर नेली जाते. येथे देव कुरबती माळव यांची भेट घेतात आणि परत येतात. नवमीच्या दिवशी वग्गया नावाचा व्यक्ती उंच धनुष्यावर चढून भविष्वाणी करतो, ज्याला लोक फारच महत्व देतात. मार्गशीर्ष महिन्यातील षडरात्र उत्सव आणि यात्रा मार्गशीर्ष शुद्ध प्रतिपदेतून षष्टीपर्यंत खंडोबाचा षडरात्र उत्सव मोठ्या भक्तिभावाने साजरा होतो. मार्गशीर्ष पौर्णिमेला मोठी यात्रा भरते, ज्यात दूरदूरच्या भागातून भक्तगण सहभागी होतात. हा उत्सव धार्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो.

आदिमैलार: खंडोबाचे कर्नाटकातील प्रसिद्ध क्षेत्र

खंडोबा हा महाराष्ट्र आणि कर्नाटक या भागांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय देवता आहे. खंडोबाला मल्हारी देव किंवा कालभैरव याच रूपातही पूजा केली जाते. कर्नाटक राज्यामध्ये खंडोबाला “खंडोबा मैलार” या नावाने विशेष ओळख मिळाली आहे. या ठिकाणाला धार्मिक, सांस्कृतिक तसेच ऐतिहासिक महत्त्व प्राप्त आहे. आदिमैलार हा या प्रदेशाचा अत्यंत प्रसिद्ध भाग मानला जातो, जो कर्नाटकमधील खंडोबाच्या भक्तांसाठी एक पवित्र स्थान आहे. खंडोबाच्या आद्य ग्रंथांमध्ये ‘मल्हारी महात्म्य’ या महत्त्वपूर्ण ग्रंथाचे स्थान आहे. या ग्रंथामध्ये खंडोबाच्या जीवन आणि अवताराची कथा सांगितली गेली आहे. मल्हारी महात्म्य ग्रंथाच्या जन्मभूमीच्या शेवटच्या भागात या आदिमैलार क्षेत्राचे तपशीलवार वर्णन केले गेले आहे. या वर्णनातून या भागाची पवित्रता आणि महत्त्व स्पष्ट होते. खंडोबा देवता आपल्या मार्तंड भैरव या अवतारात प्रसिद्ध आहेत. या अवताराला प्रोत्साहन देणाऱ्या ऋषींची तपोभूमी म्हणून या भागाला आदिमैलार असे संबोधले जाते. असे मानले जाते की, या ऋषींच्या तपश्चर्येने आणि साधनेने भगवान शंकराने मार्तंड भैरव अवतार धारण केला. या कारणास्तव, आदिमैलारला धार्मिकदृष्ट्या अत्यंत पवित्र मानले जाते. या प्रदेशातील मंदिर, निसर्गरम्य परिसर आणि धार्मिक परंपरा खंडोबाच्या भक्तांना आकर्षित करतात. आदिमैलार क्षेत्रात दरवर्षी अनेक धार्मिक उत्सव आणि मेळावे आयोजित केले जातात, ज्यामध्ये देशभरातून भक्तगण एकत्र येतात. या उत्सवांमध्ये खंडोबाच्या विविध रूपांची पूजा, विधी, भजन-कीर्तन आणि नृत्य इत्यादींचा समावेश होतो. आदिमैलार या नावाचा अर्थ देखील या प्रदेशाच्या आध्यात्मिक आणि ऐतिहासिक महत्वाशी निगडीत आहे. ‘आदि’ म्हणजे प्राचीन किंवा पहिला आणि ‘मैलार’ म्हणजे क्षेत्र किंवा प्रदेश. त्यामुळे आदिमैलार म्हणजे खंडोबाच्या आध्यात्मिक आणि तपस्वी ऋषींच्या तपोभूमीचा प्राचीन प्रदेश होय. मंदिराची रचना आणि स्थापत्य आदिमैलार मंदिर परिसर अतिशय विस्तीर्ण व प्रशस्त आहे. मंदिराच्या आवारात प्रवेश करण्यासाठी भव्य असे कोटाचे पूर्वद्वार आहे. या भव्य प्रवेशद्वारातून आत प्रवेश केल्यावर आपण मंदिराच्या सज्जावर पोहोचतो. संपूर्ण मंदिर परिसराभोवती चारही बाजूंनी दरवाजे असून, सभोवतालची वास्तुशैली अत्यंत आकर्षक आहे. सर्व बाजूंनी ओवऱ्या काढलेल्या असून त्या प्राचीन स्थापत्यशैलीचे दर्शन घडवतात. मंदिराच्या पूर्वद्वारातील फरसबंदीवरून मुख्य मंदिराकडे जाण्यासाठी दोन्ही बाजूंनी पायऱ्या आहेत. या पायऱ्यांच्या रचनेतून स्थापत्यशास्त्रातील प्राचीन भारतीय वास्तुकलेचा दर्जा स्पष्ट जाणवतो. दक्षिणेकडील देवळीतील वैशिष्ट्ये विशेष म्हणजे, दक्षिण बाजूच्या पायऱ्यांनी उतरताना भिंतीत एक उत्तराभिमुख देवळी आहे. या देवळीत एक ‘मल्ल प्रतिमा’ कोरलेली आहे, जी फार जुनी असून तिच्या भावमुद्रेतील रौद्रता आणि ताकद जाणवते. या देवळीमध्ये इतर भग्न मूर्तींचेही अवशेष दिसतात. या अवशेषांतून या मंदिराच्या ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्वाचा अंदाज येतो. स्थापत्यविषयक विशेष वैशिष्ट्ये आदिमैलार मंदिर सपाटीवर वसलेले असून मंदिरापर्यंत गाडी रस्त्याने सहज पोहोचता येते. मंदिरास प्रशस्त आवार असून मुख्य प्रवेशासाठी कोटाचे भव्य पूर्वद्वार आहे. या प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर आपण मंदिराच्या सज्जावर पोहोचतो. मंदिर परिसराभोवती चारही बाजूंनी दरवाजे असून सभोवताल ओवऱ्या (प्रवेश मंडप) काढलेल्या आहेत. या ओवऱ्या दगडी स्तंभांवर आधारलेली असून त्या मंदिराच्या ऐतिहासिक व शिल्पशास्त्रीय सौंदर्यात भर घालतात. पूर्वद्वारापासून मंदिराकडे जाण्यासाठी दोन्ही बाजूंनी पायऱ्या आहेत. या पायऱ्यांपैकी दक्षिण बाजूच्या पायऱ्यांखाली एक उत्तराभिमुख देवळी आहे. या देवळीत एक मल्ल प्रतिमा व इतर भग्न मूर्तींचे अवशेष आहेत. तर, फरसबंदीखालील पश्चिमाभिमुख ओवरीत नागप्रतिमा, नंदीप्रतिमा व उत्सवासाठी वापरले जाणारे हत्ती आणि घोड्यांचे शिल्प पाहायला मिळतात. या सर्व मूर्ती दगडात कोरलेल्या असून त्या त्या काळातील शिल्पकलेचे दर्शन घडवतात. मुख्य मंदिराची रचना मुख्य मंदिराला १६ खांबांचा उघडा दगडी मंडप आहे. या मंडपाचे पश्चिम बाजूस पूर्वाभिमुख बंदिस्त गूढ मंडप जोडलेला आहे. या गूढ मंडपाच्या पश्चिमेस गर्भगृह (गाभारा) आहे, तर उत्तरेस एक वेगळी खोली आहे. गर्भगृह पूर्वाभिमुख असून त्यात एक उंचवट्यावर खंडोबाच्या पादुका आहेत. पादुकांच्या मागे द्विलिंग (दोन शिवलिंगे) आहे. या द्विलिंगाच्या पाठीमागे एका विशिष्ट आसनावर खंडोबाची चतुर्भुज बैठकीची मूर्ती आहे. या मूर्तीच्या खालील आसनावर घोडा व कुत्रा यांचे अत्यंत सुंदर प्रतिमाशिल्प कोरलेले आहे. आसनाच्या मागे नंदीची प्रतिमा आहे. खंडोबाच्या दोन्ही बाजूंना हात जोडून उभ्या असलेल्या म्हाळसा आणि बाणाई यांच्या सुंदर मूर्ती कोरलेल्या आहेत. याच परिसरात धातूच्या उत्सव मूर्तीही ठेवलेल्या आहेत, ज्या विशेष प्रसंगी पूजेसाठी वापरल्या जातात. ऐतिहासिक संदर्भ आणि निरीक्षण आज मंदिरात जी चतुर्भुज बैठी मूर्ती आहे ती दगडी असून, तिचा कालखंड निश्चित सांगता येत नाही. मात्र, इ.स. १९६० च्या सुमारास केलेल्या एका वर्णनात येथे खंडोबाची उभी आणि अश्वारूढ मूर्ती असल्याचा उल्लेख आढळतो. त्यामुळे सध्याच्या मूर्ती नंतरच्या काळातील असावी किंवा मूर्तीचा बदल झालेला असावा, असे अभ्यासकांचे मत आहे. विशेष बाब म्हणजे, इतक्या प्राचीन आणि संपन्न इतिहास असलेल्या या मंदिरात शिलालेख आढळत नाहीत, जे अनेक पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ आणि इतिहास अभ्यासकांसाठी एक विचारणीय बाब आहे. कदाचित काही शिलालेख नष्ट झाले असावेत किंवा अजून शोध लागले नसेल. मुख्य मंदिराच्या प्रदक्षिणा मार्गावर, मागील बाजूस एका कोपऱ्यात काही लहान घुमट्या आहेत. या घुमट्यांमध्ये शिवलिंगे स्थापन केलेली आहेत. या शिवलिंगांची पूजा देखील भक्तभाविकांनी केली जाते. याशिवाय, दक्षिण बाजूस एक चोसोपी (छोटे आवासीय मंडप) आहे. या चोसोपीचा उपयोग यात्रेकरूंनी यात्रेदरम्यान थांबण्यासाठी व अल्प विश्रांतीसाठी केला जातो.

कोट आणि पुष्करण्या मंदिराच्या कोटाच्या वायव्य (उत्तर-पश्चिम) बाजूस दोन पुष्करणी आहेत. या दोन्ही पवित्र जलकुंडांपैकी पूर्वेकडील पुष्करणीस चारही बाजूंनी पायऱ्या आहेत, ज्या साधकांना जलस्नानासाठी सहज उतरता येतात. यात्रेकरू या पुष्करणीत स्नान करून पवित्रता प्राप्त करतात, असा भाव मानला जातो. या पुष्करणीच्या पश्चिम बाजूस एक मोठा तलाव आहे. या तलावाच्या पश्चिमेला पूर्वाभिमुख ओवऱ्या आहेत. या ओवऱ्यांची रचनाही दगडी व प्राचीन असून, त्या जलकुंडाभोवती असलेल्या स्थापत्यशैलीचा भाग वाटतात. या ओवऱ्यांच्या दक्षिणेस एका मस्जिदचे अवशेष सापडतात, जे येथे एका काळी बहुसांस्कृतिक अस्तित्व होते याचे निदर्शक आहेत. मूलमंदिर व त्याचा परिसर मुख्य मंदिराच्या आवाराच्या नैऋत्य दिशेस (दक्षिण-पश्चिमेस) काही अंतरावर एक पूर्वाभिमुख कोट आहे. या कोटाच्या पूर्वद्वारावर नगारखाना असून, याला "ज्योतिर्लिंग" किंवा "मूलमंदिर" असेही म्हटले जाते. या मंदिराच्या नावात असलेले "मूल" हे शब्द त्याच्या पुरातनतेकडे निर्देश करतो. पूर्वद्वारातून प्रवेश करताच, उत्तर बाजूस एक मेघदंबरीत (छत्रयुक्त मंडपात) नंदी प्रतिमा दिसते. ही नंदी प्रतिमा देखील मोठ्या दगडावर कोरलेली असून, त्या पाठीमागे पूर्वाभिमुख शिखरयुक्त मंदिर आहे. या मंदिराची रचना "मंडप–गर्भगृह" अशी पारंपरिक पद्धतीने केलेली आहे. शिखरयुक्त मंदिर ही शैली दक्षिण भारतात विशेष मानली जाते. गर्भगृहातील मूळलिंग : स्वयंभू सयोनी लिंग मुख्य मंदिराच्या गर्भगृहात एक सयोनी लिंग आहे, जे मुळलिंग म्हणून ओळखले जाते. ही खंडोबाची स्वयंभू लिंगमूर्ती असून, येथेच खंडोबा प्रथम प्रकट झाल्याचे मानले जाते. त्यामुळे हेच खंडोबाचे मूळ स्थान असल्याचे लोकपरंपरेने सांगितले जाते. सयोनी लिंग हे शिवशक्तीच्या एकात्मतेचे प्रतीक असून, खंडोबाचे हे रूप अत्यंत पवित्र व पूजनीय मानले जाते. तुप्पद माळव : उपमंदिरातील देवीमूर्ती व पादुका मुख्य मंदिराच्या पूर्व बाजूस काही अंतरावर एक चोथरा आहे. या चोथऱ्यावर पत्र्याचे विस्तीर्ण शेड असून, त्याखाली एक शिखरयुक्त घुमट आहे. या घुमटीत पादुका व एक उभी देवीची मूर्ती विराजमान आहे. या स्थळास "तुप्पद माळव" असे म्हणतात. येथे असलेल्या पादुका व देवीमूर्ती आधुनिक काळातील (नवीन) असून, जुन्या मूर्ती व पादुका शेजारी बाहेर ठेवण्यात आलेल्या आहेत. या उपमंदिरातही भक्त मोठ्या श्रद्धेने दर्शनासाठी येतात. आसपासची धार्मिक स्थळे : माणिकप्रभू, शनी मंदिर व गुप्तलिंग आदिमैलार मंदिराच्या परिसरात अनेक धार्मिक स्थळे आहेत. मुख्य मंदिराच्या थोड्या अंतरावर माणिकप्रभू मंदिर व शनी मंदिर आहे. त्यापुढे, एका खोल घळईमध्ये गुप्तलिंग मंदिर आहे. या मंदिराजवळून सतत पाणी वाहते, जेथून एक गोमुख निघाले आहे. या ठिकाणाचा निसर्ग अत्यंत रमणीय असून, भक्तांना येथे आल्यानंतर मन:शांती व समाधानाचा अनुभव येतो. गुप्तलिंग हे लपवलेल्या स्वरूपातील शिवलिंग असून, तेथे शांतता व आध्यात्मिक ऊर्जा जाणवते. येथे वर्षभर विविध धार्मिक विधी व उत्सव होत असतात. या उत्सवांमध्ये दसरा व मार्गशीर्ष महिन्यातील यात्रा विशेष महत्त्वाची मानली जाते. हे उत्सव केवळ धार्मिक विधीच नव्हे, तर भक्ती, सांस्कृतिक एकोप्याचे आणि सामाजिक समरसतेचेही प्रतीक आहेत. दसऱ्याचा उत्सव: छबिनाची मिरवणूक दसऱ्याच्या दिवशी देवाची छबिना (पालखी मिरवणूक) निघते. हनुमान मंदिरापासून ही मिरवणूक सुरू होते व परत तेथूनच मंदिरात येते. पालखीमध्ये देवाची मूर्ती बसवली जाते आणि भक्तगण ढोल-ताशांच्या गजरात, टाळ-मृदुंगांच्या साथीत जयघोष करत मिरवणुकीत सहभागी होतात. दसऱ्याचा दिवस हा विजयाचा प्रतीक मानला जात असल्याने, या दिवशी खंडोबाच्या पालखीमधून सर्व गावात व परिसरात धर्म विजयाचे दर्शन घडवले जाते. मार्गशीर्ष यात्रा: एक महिना चालणारा भक्तीमय उत्सव मार्गशीर्ष महिन्यात आदिमैलार येथे महिना भर यात्रा भरते. या महिन्यात विशेषतः शुद्ध षष्ठी (६) ते दशमी (१०) पर्यंत मुख्य उत्सवाचे आयोजन होते. या काळात मंदिरात रोज विशेष पूजा बांधल्या जातात. हळद आणि बाशिंग विधी दररोज देवास हळद लावली जाते आणि बाशिंग बांधले जाते, हा विधी अत्यंत भक्तिभावाने केला जातो. हळद हे सौभाग्य व पवित्रतेचे प्रतीक मानले जाते आणि बाशिंग म्हणजे देवतेच्या सजावटीतील एक महत्त्वाचा भाग. यामध्ये खंडोबाला वऱ्हाडात निघाल्याप्रमाणे सजवले जाते, असेही भाविक मानतात. मिरवणुका व विशेष दिवस दशमीच्या दिवशी विशेष मिरवणूक काढली जाते, जी लाकडी हत्तीवरून (पालखी किंवा रथ स्वरूपात) मुळलिंग मंदिरापर्यंत नेली जाते. हत्ती ही खंडोबाच्या युद्धवीर रूपाची प्रतीक आहे. या मिरवणुकीला गावातील सर्व भाविक मोठ्या उत्साहाने उपस्थित राहतात. मार्गशीर्ष महिन्यातील प्रत्येक रविवारीही अशीच मिरवणूक निघते. ही परंपरा भाविकांसाठी विशेष पर्वणी ठरते. या मिरवणुका म्हणजे देवदर्शन, सामूहिक भक्ती, आणि एकत्र येण्याचा धार्मिक सोहळा असतो. यात्रा व बाजार यात्रा कालावधीत संपूर्ण परिसर उत्सवी वातावरणाने भरून जातो. मंदिराच्या आवारात आणि आजूबाजूच्या भागात विविध वस्तूंचा बाजार भरतो. पूजेच्या साहित्यापासून ते घरगुती उपयोगी वस्तू, कपडे, खेळणी, धार्मिक वस्तूंपर्यंत सर्वकाही येथे मिळते. त्याचबरोबर गुरांचा (पशुपालनासाठी) बाजारही मोठ्या प्रमाणावर भरतो, ज्यात बैल, गायी, शेळ्या यांची खरेदी-विक्री होते. अमावास्या दिवशी यात्रेचा शेवटचा दिवस सर्वाधिक महत्त्वाचा असतो. या दिवशी संपूर्ण परिसरात भक्तांची गर्दी उसळते. भक्तगण संपूर्ण दिवस मंदिरात पूजाअर्चा, अभिषेक व दर्शनासाठी उपस्थित राहतात. या दिवशी देवतेला विशेष प्रकारे सजवले जाते व भाविकांकडून नवस फेडण्याचे विधी पार पडतात.

मंगसुळी येथील खंडोबा मंदिर: भक्ती, इतिहास आणि परंपरेचा संगम खंडोबा हे महाराष्ट्र आणि कर्नाटक प्रदेशातील लाखो भक्तांचे श्रद्धास्थान असलेले एक प्रमुख लोकदैवत आहे. जेजुरी, आदिमैलारप्रमाणेच मंगसुळी हे खंडोबाचे एक महत्त्वाचे व पुरातन क्षेत्र मानले जाते. धार्मिक, ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक दृष्टीने हे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. बेळगाव जिल्ह्यातील अथणी तालुक्यात वसलेले मंगसुळी हे गाव खंडोबाच्या उपासकांसाठी एक श्रद्धेचे केंद्र बनले आहे. खंडोबाची प्रकट कथा: जनश्रुती आणि भक्तीचा इतिहास मंगसुळी येथील खंडोबाच्या प्रकट होण्याची एक प्राचीन जनश्रुती आहे. वंटमुरी गावाचे जहागीरदार देसाई हे खंडोबाचे मोठे भक्त होते. त्यांच्या भक्तीमुळेच, इ.स. १५७५ ते १५८० या काळात, नळदुर्गहून देव मंगसुळी येथे प्रगट झाला, असे मानले जाते. चैत्र शुद्ध दशमी या पवित्र दिवशी, मंदार वृक्षाखाली खंडोबा प्रकट झाल्याचे या जनश्रुतीत सांगितले जाते. यामुळे या ठिकाणाला विशेष पावनत्व लाभले असून चैत्र महिन्यात येथे यात्रा भरते. मंदिराचे स्थान आणि रचना मंगसुळी गावातून खंडोबाचे मंदिर सुमारे २ किमी अंतरावर आहे. तेथे गाडी रस्त्याने थेट मंदिरापर्यंत जाता येते, त्यामुळे यात्रेकरू व भाविकांना पोहोचण्यासाठी कोणतीही अडचण येत नाही. मंदिर विस्तीर्ण माळरानावर एका मजबूत कोटात (किल्ल्याच्या धर्तीवर) वसलेले आहे. हा कोट दगडी बांधकामाचा असून त्यास चहूबाजूंनी आतून ओवऱ्या (गालिचे कमानीसदृश बांधकाम) काढण्यात आलेल्या आहेत. या ओवऱ्या मंदिर परिसराला भव्यतेसह एक आध्यात्मिक शांतता आणि प्राचीनतेची जाणीव करून देतात. कोट व प्रवेशद्वार: भव्यतेचे प्रतीक मंगसुळी खंडोबा मंदिर एका दगडी कोटामध्ये वसलेले आहे. या कोटाच्या पूर्व बाजूस एक तीनमजली प्रवेशद्वार आहे, ज्यामध्ये नगारखाना (वाद्य वाजवण्याचे ठिकाण) आहे. प्रवेशद्वारातून आत येताच समोरच मंदिराचे संपूर्ण दृश्य दिसून येते, जे श्रद्धाळूंना अध्यात्मिक अनुभूती देणारे आहे. या पूर्व प्रवेशद्वारासमोर पश्चिमाभिमुख देवडी आहे. या देवडीमध्ये हनुमानाची भव्य प्रतिमा विराजमान आहे. या ठिकाणी भक्तगण प्रथम दर्शन घेतात व पुढे मुख्य मंदिराकडे प्रस्थान करतात. मंदिराचा मुख्य भाग: नवरंग मंडप आणि गर्भगृह खंडोबाचे मंदिर पूर्वाभिमुख असून त्याला तीन कमानींची एक भव्य सदार आहे. या सदरेवरून आत प्रवेश करताच नवरंग मंडप लागतो. हा मंडप वास्तुशास्त्रीय दृष्टिकोनातून अत्यंत सुंदर व भव्य आहे. या मंडपाचे पश्चिमेस गर्भगृह आहे, जे देखील पूर्वाभिमुख आहे. गर्भगृहात मधोमध एक दगडी भिंत असून त्या भिंतीला खाली दोन मोठ्या कमानी आहेत. या कमानी मंदिरातील देवतेच्या प्रमुख मूर्तींसाठी तयार करण्यात आल्या आहेत. गर्भगृहातील मूर्ती व रचना गर्भगृहातील दक्षिणेकडील कमानीमध्ये खंडोबाचे लिंग आहे. या लिंगावर नागफणी युक्त खंडोबाचा मुखवटा चढवलेला आहे. मुखवट्याच्या माध्यमातून खंडोबाचे उग्र, रक्षण करणारे रूप प्रकट होते. ही मूर्ती भक्तांच्या मनात आदर व भीतीचे संतुलन निर्माण करते. उत्तर बाजूच्या कमानीमध्ये म्हाळसा-बाणाई यांची लिंग आहे. या लिंगावर देवीचा मुखवटा चढवलेला आहे, जो सौंदर्य व मातृत्वाचे प्रतीक आहे. या दोन्ही कमानी खंडोबाच्या सामर्थ्य आणि सहधर्मचारिणी शक्तीचे दर्शन घडवतात. दक्षिण कमानीच्या दोन्ही बाजूंनी उत्सव मूर्ती स्थापित आहेत. या मूर्ती उत्सवावेळी मिरवणुकीसाठी वापरल्या जातात व विशिष्ट दिवसांमध्ये विशेष पूजनासाठी सजवल्या जातात. हेगडे प्रधान मंदिर – एक उपासकाचे स्मारक खंडोबा मंदिराच्या उत्तर बाजूस अगदी खेटूनच 'हेगडे प्रधान' यांचे मंदिर आहे. हे मंदिर पूर्वाभिमुख असून त्याची रचना पारंपरिक आहे — तीन कमानींची सदार व त्यामागे गर्भगृह अशी स्थापत्य योजना आहे. या रचनेतून मंदिराची प्राचीनता व यजमानाची खंडोबावरील निष्ठा अधोरेखित होते. गर्भगृहात हेगडे प्रधानांची चतुर्भुज दगडी प्रतिमा स्थापित आहे. ही प्रतिमा त्यांचे खंडोबाशी असलेले भक्तिसंबंध आणि महत्त्व अधोरेखित करते. एका उपासकाचे मंदिर मुख्य देवालयाजवळ असणे हे त्या व्यक्तीच्या धार्मिक महत्त्वाचे सूचक आहे. मंदिर समोरील वैशिष्ट्ये: दीपमाळ व नंदी हेगडे प्रधान मंदिराच्या समोर एक उंच दीपमाळा आहे, जी सण-उत्सव प्रसंगी दिव्यांनी उजळवली जाते. दीपमाळ म्हणजे श्रद्धेचा उंच झेंडा – भक्ती आणि प्रकाशाचा संगम. त्याशेजारी नंदीची एक सुंदर प्रतिमा आहे. खंडोबा हे शंकराचे अवतार मानले जात असल्याने नंदीचे अस्तित्व त्याच्या देवळाजवळ अपरिहार्यच मानले जाते. कोटातील अन्य वैशिष्ट्यपूर्ण स्थळे खंडोबा मंदिराचा कोट केवळ संरक्षक भिंत नाही, तर त्याच्या आतल्या कोपऱ्यांमध्येही महत्त्वाची धार्मिक स्थळे आहेत. आग्नेय कोपऱ्यात एका पारावर विष्णूची प्रतिमा आहे. या प्रतिमेचे अस्तित्व खंडोबा क्षेत्रातील वैष्णव परंपरेशी संबंध दर्शवते. खंडोबा हे यद्यपि शैव देवतेचे रूप आहे, तरी या मंदिर परिसरात विष्णूची प्रतिमा असणे हे सहिष्णुता व विविध देवतांतील समन्वयाचे दर्शन घडवते. वायव्य कोपऱ्यात एक तीर्थाची विहीर आहे. ही विहीर पवित्र जलाचा स्रोत असून यात्रेकरू येथे स्नान अथवा पादधुती घेऊन दर्शनासाठी जातात. अशा विहिरी भक्तांना आध्यात्मिक व शारीरिक शुद्धतेचे प्रतीक मानल्या जातात. मंगसुळी येथील यात्रा व उत्सव परंपरा खंडोबा हे महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील लाखो भक्तांचे आराध्य दैवत आहे. मंगसुळी हे कर्नाटक राज्यातील बेळगाव जिल्ह्यातील एक प्रसिद्ध खंडोबा क्षेत्र आहे. या ठिकाणी वर्षभर विविध धार्मिक उत्सव आणि यात्रांचे आयोजन केले जाते. या उत्सवांमधून भक्तांचा जिव्हाळा, श्रद्धा, परंपरा आणि सांस्कृतिक ठेवा स्पष्ट दिसून येतो. चैत्र शुद्ध दशमी – देव प्रकट दिन चैत्र शुद्ध दशमी हा दिवस खंडोबा देव प्रकट झाल्याचा दिन मानला जातो. याच दिवशी खंडोबा देव नळदुर्गवरून मंगसुळीत प्रकट झाला, असे मानले जाते. या दिवशी मध्यरात्री १२ नंतर 'चार निशाणां'सह खंडोबाची पालखी मोठ्या थाटामाटात निघते. ही पालखी उत्सवाच्या आणि भक्तिभावाच्या शिखराचे प्रतीक मानली जाते. पहाटे वाघ्या 'लंगर तोडतो', म्हणजे एका खास परंपरेनुसार एक पवित्र रेशीम रुमाल फाडला जातो, आणि यानंतर सोहळ्याची सांगता होते. नवरात्र उत्सव – शक्तिपूजेचा पर्व अश्विन शुद्ध प्रतिपदा पासून मंगसुळीमध्ये नवरात्र उत्सव साजरा केला जातो. प्रतिपदेला घटस्थापना केली जाते. त्यानंतर सप्तमीपर्यंत दररोज सकाळी खंडोबाची पालखी गावात भ्रमण करते. अष्टमीच्या दिवशी गावकरी आणि भक्तगण दिवसभर साखर वाटतात, हे परोपकार आणि समाजशीलतेचे प्रतीक मानले जाते. रात्री पुन्हा एकदा पालखी निघते आणि वाघ्या-मुरुळ्यांचा कार्यक्रम पार पडतो. वाघ्या-मुरुळ्या हे खंडोबाच्या भक्तीतील अनन्य साधक असून, त्यांच्या नृत्य, गान व अभंगांनी वातावरण भक्तिमय होते. नवमीस घट विसर्जन केले जाते, आणि दसऱ्याच्या दिवशी सायंकाळी पालखी सोहळा, आपट्याचे पूजन व लंगर तोडण्याचा कार्यक्रम संपन्न होतो. द्वादशीला भंडाऱ्याचा कार्यक्रम होतो ज्यात हजारो भाविक एकत्र येऊन प्रसाद ग्रहण करतात. षडरात्र उत्सव – मार्गशीर्षातील खंडोबा पूजन मार्गशीर्ष शुद्ध प्रतिपदा ते षष्ठी या दरम्यान षडरात्र उत्सव साजरा केला जातो. या काळातही खंडोबाचे घटस्थापना पूजन केले जाते. विविध धार्मिक कार्यक्रम, अभिषेक, हरिपाठ व वाघ्यांचे गायन यामुळे या काळात मंदिर परिसर भक्तिभावाने गजबजलेला असतो. माघ पौर्णिमा – पालखी मंगसुळीतून गावात माघ पौर्णिमेला खंडोबाची पालखी मंगसुळी गावातून मोठ्या थाटात गावातील देवस्थानांमध्ये भ्रमण करून पुन्हा मंदिरात परतते. या दिवशी हजारो भक्त पालखीच्या दर्शनासाठी जमतात. ढोल, ताशा, लेझीम, झांजांच्या गजरात संपूर्ण वातावरण भक्तिरसात न्हाऊन निघते.

खंडोबा मंदिर आणि मैलाराचे धार्मिक महत्त्व

कर्नाटक राज्यातील खंडोबाचे प्रसिद्ध क्षेत्र मैला(र) या नावाने ओळखले जाते. खंडोबाच्या भक्तांसाठी हे ठिकाण अत्यंत महत्त्वाचे असून, या भागातील प्रमुख मंदिरांपैकी एक आहे. या मंदिरामुळेच या परिसराला मैला(र)पूर असे नाव मिळाले आहे. म्हणजेच, मैला(र)पूर हे खंडोबा मंदिराभोवती असलेले वास्तवाचे गाव मानले जाते. मैला(र)पूर हे कर्नाटक राज्यातील यादगीर शहरापासून सुमारे १८ किलोमीटर अंतरावर वसलेले आहे. या भागाचा भौगोलिक दृष्टिकोन पाहता, हे गाव समुद्र सपाटीपासून सुमारे ४१५ मीटर उंचीवर आहे. मंदिराच्या टेकडीची उंची गावापासून अजून सुमारे ३५ मीटर आहे, ज्यामुळे मंदिर भव्यतेने उंचावर वसलेले दिसते. गाडीने मंदिराच्या पायथ्यापर्यंत सहज पोहोचता येते, ज्यामुळे भक्तांसाठी प्रवास सुलभ होतो. मंदिराच्या आसपासचा परिसर निसर्गसौंदर्याने नटलेला असून, येथे येणाऱ्या भाविकांना आध्यात्मिक आणि शांतीदायक अनुभव मिळतो. मैला(र) मंदिर प्रवेशमार्ग आणि त्याचे सांस्कृतिक वैभव कर्नाटक राज्यातील मैला(र)पूर येथील खंडोबा मंदिर हे केवळ धार्मिक श्रद्धेचे केंद्र नसून, त्याचा प्रवेशमार्गही सांस्कृतिक व ऐतिहासिक दृष्टीने समृद्ध आहे. गावात पोहोचताना सर्वप्रथम दर्शन होते मंदिराच्या भव्य स्वागत कमानीचे, जी येथील धार्मिक महत्त्वाचे प्रतिक आहे. ही कमान मंदिर प्रवेशाचा प्रारंभबिंदू असून, यात्रेकरूंसाठी ही आध्यात्मिक प्रवासाची सुरूवात मानली जाते. या स्वागत कमानीतून थोडे पुढे गेले असता मंदिराकडे जाणारा पायऱ्यांचा मार्ग सुरू होतो. या मार्गावर चालताना भक्तांमध्ये श्रद्धेचे वातावरण निर्माण होते. पायऱ्यांच्या दोन्ही बाजूंनी अनेक नागशिल्पे कोरलेली दिसतात. हे नागशिल्प निसर्ग, भक्ती आणि अध्यात्म यांचे प्रतीक मानले जातात. संपूर्ण मार्गात सुमारे २०० पायऱ्या असून, या मार्गाचा प्रवास भक्तांसाठी एक भक्तिमय चढाई ठरतो. या पायरी मार्गावर जात असताना, पूर्वेकडील बाजूस पश्चिमाभिमुख एक शिळा आढळते. स्थानिक परंपरेनुसार, ही शिळा भद्रेश्वर असल्याचे मानले जाते. या शिळेचे पूजनही भक्तभावनेने केले जाते. काही अंतरावर मार्गाच्या पश्चिम बाजूस पूर्वाभिमुख आणखी एक शिळा आढळते. स्थानिक आख्यायिकेनुसार, ही वीरभद्राची मांडणुका मानली जाते. वीरभद्र हा शिवाच्या रौद्र रूपांपैकी एक असल्याने या ठिकाणी भक्तजन विशेष पूजाअर्चा करतात. या पायरी मार्गावर पुढे गेल्यावर एक दक्षिणाभिमुख भव्य दरवाजा लागतो. या दरवाज्याचा प्रवेश करताच, आतील बाजूस दोन बाजूंनी देवड्या आहेत. या देवड्यांमध्ये देवाच्या उत्सवाच्या पालख्या, शस्त्रे व विविध पूजावस्तू जतन करून ठेवलेल्या आहेत. या देवड्या मंदिराच्या परंपरेचा वारसा जपतात आणि उत्सवकाळात येथूनच देवाची पालखी निघते. मैला(र) मंदिर परिसरातील पूरक स्थळांचे धार्मिक व स्थापत्य वैशिष्ट्य मैलापुर येथील खंडोबा मंदिराच्या परिसरात केवळ मुख्य देवस्थानच नव्हे, तर त्याला पूरक असलेली अनेक छोटी मंदिरे, मंडप व मूर्तिशिल्पे आहेत. या सर्व रचनांमधून येथील सांस्कृतिक, धार्मिक आणि स्थापत्य परंपरेचा ठसा उमटतो. मंदिराच्या प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर रस्त्याच्या पूर्व बाजूस एक पश्चिमाभिमुख घुमटी आढळते. या घुमटीच्या आतील भागात चोंडेश्वरी देवीची दगडी प्रतिमा विराजमान आहे. ही प्रतिमा अतिशय सुरेख कोरलेली असून, भक्त तिची श्रद्धेने पूजा करतात. चोंडेश्वरी देवी ही स्थानिक श्रद्धेतील एक शक्तिस्वरूपा मानली जाते. याच ठिकाणाहून पश्चिम बाजूस एक पायऱ्यांचा मार्ग दिसतो. या पायऱ्यांवरून चालत गेल्यावर पुढे एक मंडप लागतो. या मंडपात दक्षिणाभिमुख दरवाजा असून, या दरवाज्यातून आत गेल्यावर दगडाची एक कपार (गुहा सदृश रचना) आहे. कपारीत देवाच्या उत्सवमूर्ती, मुखवटे आणि काठ्या व्यवस्थित ठेवलेल्या आहेत. ही काठ्यांची रचना आणि त्यातील कलाकुसर मंदिरातील वार्षिक उत्सवांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या अनुष्ठानांचा एक अविभाज्य भाग आहे. हे ठिकाण स्थानिक परंपरेनुसार तुरंगी बल्लम्मा किंवा बाणाई देवीचे मंदिर असल्याचे सांगितले जाते. खंडोबाच्या पार्वतीस्वरूप पत्नींपैकी बाणाईला येथे विशेष महत्त्व असून, तिची पूजा एक स्वतंत्र अध्यात्मिक श्रद्धा म्हणून पाहिली जाते. या ठिकाणी भेट दिल्यावर पुन्हा मुख्य मार्गावर यावे लागते. पुढे रस्त्याच्या कडेला एक दगडी खांबांवर आधारलेला खुला मंडप दिसतो. या मंडपाचे आकर्षण म्हणजे त्याची पारंपरिक रचना आणि खांबावरील कोरीव काम. मंडपाच्या पश्चिम-दक्षिण बाजूस एक छोटे मंदिर आहे, जेथे स्थानिक देवतेची पूजा होते. हे मंदिर मुख्यतः ग्रामदैवत किंवा उपदेवतांच्या पूजेसाठी वापरले जाते. हेग्गप्पा व गंगा माळव्वा मंदिर समूह – एक धार्मिक व स्थापत्यदृष्ट्या समृद्ध परिसर मैलापुर मंदिर परिसरात मुख्य मंदिरासोबतच अनेक उपमंदिरे आहेत, जी या क्षेत्राच्या धार्मिक वैभवाला अधोरेखित करतात. त्यापैकी हेग्गप्पा मंदिर आणि गंगा माळव्वा मंदिर या दोन उपमंदिरांचे स्थान विशेष उल्लेखनीय आहे. यांची धार्मिक पार्श्वभूमी आणि स्थापत्य वैशिष्ट्ये यामुळे भाविकांच्या श्रद्धेचा केंद्रबिंदू ठरतात. हेग्गप्पा मंदिर हेग्गप्पा या स्थानिक श्रद्धास्थानाची या मंदिरात स्थापना केलेली आहे. या मंदिरास पूर्व आणि उत्तर बाजूंनी प्रवेशमार्ग असून, दोन्ही बाजूंनी भाविकांना मंदिरात सहज प्रवेश करता येतो. मंदिराच्या उत्तर दरवाज्यातून बाहेर पडल्यानंतर एक सुंदर मंडप आढळतो. या मंडपाच्या पश्चिमेकडील पूर्वाभिमुख कोनाड्यात अक्कमहादेवी व गणपती यांच्या दगडी मूर्ती विराजमान आहेत. अक्कमहादेवी या एक महान वीरशैव संत-महिला होत्या, ज्यांचे योगदान धार्मिक सुधारणा चळवळीत मोलाचे आहे. गणपतीचे मंदिर असल्यामुळे येथे सुरुवातीला दर्शन घेण्याची परंपरा अनेक भाविक पाळतात. गंगा माळव्वा मंदिर हेग्गप्पा मंदिराच्या मंडपातून पूर्व दिशेस थोड्याच अंतरावर गंगा माळव्वा देवीचे मंदिर आहे. हे मंदिर पश्चिमाभिमुख असून, त्यात प्रवेश करण्यासाठी काही पायऱ्या उतरून खाली जावे लागते. मंदिराचे गर्भगृह दगडी कापरीचे असून, यामध्ये गंगा माळव्वा देवीची एक भव्य दगडी मूर्ती आहे. ही मूर्ती लोकशैलीत कोरलेली असून, ग्रामीण श्रद्धेचा परिपाक म्हणून येथे देवीची भक्तिभावाने पूजा केली जाते. गर्भगृहाच्या समोर असलेल्या पश्चिम बाजूच्या पायऱ्या चढून गेल्यावर एक नवीन मंडप लागतो. या मंडपात मंदिर समितीने नूतनीकरण केलेले असून, बाजूलाच मारुतीची मूर्ती आहे. मारुती म्हणजे बळ, भक्ती आणि संरक्षणाचे प्रतीक. या मंदिराच्या उत्तर बाजूस नंदीची प्रतिमा आहे. नंदी ही शंकराची वाहन असून त्याचे स्थान मंदिर स्थापनेत अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते.

मुख्य मंदिराचा उत्तराभिमुख दरवाजा व कपारीतील देवस्थान मुख्य मंदिराच्या उत्तरेकडील बाजूस एक भव्य उत्तराभिमुख दरवाजा आहे. या दरवाज्यातून आत प्रवेश करताच काही पायऱ्या उतरून एक प्रशस्त दगडी कपारीमध्ये प्रवेश होतो. ही कपार काळ्या दगडात कोरलेली असून तिची रचना अतिशय ठोस आणि पारंपरिक आहे. कपारीत प्रवेश केल्यानंतर एका चौथऱ्यावर घोडा व इतर मूर्ती विराजमान आहेत. या मूर्तींच्या मागे, पूर्वाभिमुख अशा दिशेने मैलार देवतेचे स्थान आहे. या स्थानात असलेल्या मूर्तीला धातूचा मुखवटा घालून, वस्त्रांनी अलंकारित केलेले असते. भक्तांनी सजवलेले हे स्थान फार भक्तिभावाने जपले गेले आहे. स्थानिकांच्या मते, हे मंदिर सुमारे ३०० ते ४०० वर्षांपूर्वीचे असून, अनेक पिढ्यांपासून येथे पूजाअर्चा सुरू आहे. याच्या स्थापत्य रचनेतून त्याचे पुरातनत्व स्पष्टपणे जाणवते. येथे होणाऱ्या धार्मिक विधींमधूनही पारंपरिक देवपूजेची अखंड परंपरा दिसून येते. दगडी कपारीच्या पायथ्यावरील घुमटीतील अश्वारूढ देव मुख्य मंदिराच्या उत्तरेस थोड्याच अंतरावर एक उंच दगडी कपार आहे. कपारीच्या पायथ्याला एक लहानशी घुमट आहे. या घुमटीत अश्वारूढ देवाची एक सुंदर प्रतिमा विराजमान आहे. या प्रतिमेला भक्तजनांकडून विशेष महत्त्व आहे, कारण खंडोबाचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचा अश्वारूढ रूपातील आविष्कार. या मूर्तीभोवती परिसर शांत, भक्तिरसात न्हालेला आणि ध्यानासाठी उपयुक्त आहे. उंच शिळेचा विशेष महत्त्वाचा भाग या अश्वारूढ देवाच्या प्रतिमेच्या मागे एक उंच काळी शिळा आहे. ही शिळा टेकडीवरील सर्वात उंच भाग समजली जाते. यावरून संपूर्ण परिसराचे विहंगम दृश्य दिसते. ही जागा अनेक श्रद्धाळूंना ध्यान, पूजा व नवस करण्यासाठी महत्त्वाची वाटते. काही भक्त येथे उरूस किंवा यात्रेदरम्यान विशेष पूजाविधी करतात. टेकडीवरील उंच टोकावरील दिवटी मैलार मंदिराच्या टेकडीवर एक उंच सुळका आहे. या सुळक्याच्या टोकावर देवाचा कळस आहे, जो आकाशाकडे रोखलेला असून दूरवरूनही नजरेस येतो. याच कळसाच्या शेजारी एक बांधीव जागा अग्नी पेटविण्यासाठी खास तयार केलेली आहे. ही जागा स्थानिक लोकांच्या धार्मिक परंपरेत "दिवटी" म्हणून ओळखली जाते. या दिवटीत धार्मिक कुलाचारानुसार अग्नी प्रज्वलित करण्याचा प्रघात आहे. अनेक कुलपरंपरेत याठिकाणी दिवटी पेटवून, कुलदैवताची प्रार्थना केली जाते. यात्रा, नवस, कुलाचार किंवा विशेष पूजाविधी यावेळी ही दिवटी उजळवली जाते. दिवटीचा अग्नी रात्रीच्या अंधारात या टेकडीवरून एक पवित्र तेजाचा झोत निर्माण करतो, जो श्रद्धाळूंसाठी दिव्य संकेत ठरतो. टेकडीच्या ईशान्य बाजूस असलेला जलाशय टेकडीच्या ईशान्य दिशेला, टेकडीच्या पायथ्याशी एक जलाशय आहे. या जलाशयात भक्त स्नान करतात, पूजाविधीसाठी पवित्र जल भरतात. जलाशयापर्यंत जाण्यासाठी एक पायऱ्यांनी युक्त मार्ग आहे, जो अत्यंत व्यवस्थित ठेवलेला आहे. या मार्गावरून जाताना भक्त मनात भक्तिभाव ठेवून गंगाजळ भरून मंदिरात पूजेसाठी नेतात. या जलाशयाचे महत्त्व केवळ नैसर्गिक पाणी स्रोत म्हणून नाही, तर धार्मिक दृष्टिकोनातूनही फार मोठे आहे. यात्रेकरू आणि स्थानिक भाविक या ठिकाणी स्नान करूनच मुख्य मंदिराच्या दर्शनाला जातात. त्यामुळे, या जलाशयास "तीर्थ" असेही काही लोक म्हणतात.