सासवड

👨‍🏫 शिक्षण आणि सांस्कृतिक संस्था सासवड हे शैक्षणिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचे केंद्र आहे. येथे विविध प्रकारची शाळा, महाविद्यालये, आयटीआय, आणि खासगी कोचिंग क्लासेस उपलब्ध आहेत. महत्त्वाच्या शैक्षणिक संस्था: श्री छत्रपती शिवाजी महाविद्यालय पुरंदर शिक्षण प्रसारक मंडळाची शाळा विविध इंग्लिश माध्यमाच्या शाळा कृषी व तांत्रिक शिक्षणसंस्था सांस्कृतिक संस्था: ग्रंथालये (उदा. टिळक वाचन मंदिर) नाट्यगृह व भजन मंडळ लोककला जसे की झांजपथकं, ढोलताशा, लेझीम यांचा जोर

🏥 आरोग्य सेवा सासवड शहरात एक उपजिल्हा रुग्णालय असून विविध खासगी हॉस्पिटल्स आणि क्लिनिक्स आहेत. सासवड हे पुरंदर तालुक्यातील आरोग्यदृष्ट्या केंद्रबिंदू मानले जाते. उपलब्ध सुविधा: प्रसूतिगृह बालरोग व स्त्रीरोगतज्ञ दवाखाने व औषधालयं ग्रामीण आरोग्य केंद्रे

🏞️ पर्यटन व धार्मिक स्थळे सासवड आणि आजूबाजूच्या परिसरात अनेक प्रसिद्ध धार्मिक व ऐतिहासिक स्थळे आहेत. महत्त्वाचे स्थळे: कुणालेश्वर मंदिर – प्राचीन शिवमंदिर मारुती मंदिर – ग्रामदैवत शहा पंतांचा वाडा – ऐतिहासिक वास्तू खंडोबा मंदिर, जेजुरी (फक्त १० किमी अंतरावर) पुरंदर किल्ला, राजगड, नारायणपूर, रामदरा मंदिर 🕉️ सासवड येथील मंदिरे संगमेश्वर महादेव मंदिर कऱ्हा आणि चामली नद्यांच्या संगमावर वसलेले हे मंदिर सुमारे ७०० वर्षे जुने असून, यादवकालीन शैलीत बांधलेले आहे. या मंदिरात गाभारा, सभामंडप आणि कळस यांचा समावेश आहे. मंदिराच्या सभामंडपात पेशवेकाळातील नंदीची स्थापना दिसते.
संगमेश्वर मंदिर, सासवड – श्रद्धा, शिल्पकला आणि पौराणिक वारशाचे प्रतीक सासवड हे पुण्याजवळ वसलेले एक शांत, ऐतिहासिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे शहर आहे. पुरंदर तालुक्याचे मुख्यालय असलेले हे शहर पौराणिक काळापासून देव, संत आणि साधूंच्या तपश्चर्येची पुण्यभूमी मानले जाते. या पवित्र भूमीत कन्हामाई आणि चांबळी (भोगवती) या नद्यांच्या संगमावर वसलेले संगमेश्वर मंदिर हे श्रद्धा, इतिहास आणि शिल्पकलेचे प्रतीक आहे. ⛩️ मंदिराचे स्थान आणि नावाचा उगम सासवड बसस्थानकापासून केवळ १ कि.मी. अंतरावर असलेले संगमेश्वर मंदिर हे पांडवकालीन असल्याचे मानले जाते. कन्हा आणि चांबळी या दोन नद्यांच्या संगमावर वसल्यामुळे या महादेव मंदिराला "संगमेश्वर" हे नाव मिळाले. संगमाची ही जागा अत्यंत पवित्र मानली जाते आणि म्हणूनच येथे असलेले शिवमंदिर विशेष महत्त्वाचे ठरते. 🛕 स्थापत्यकलेचा अद्वितीय नमुना मंदिराकडे जाण्यासाठी चांबळी नदीवर लोखंडी पूल बांधण्यात आलेला आहे. सध्या पूल थोडा जीर्ण झाला असला तरी भाविकांची श्रद्धा कमी झालेली नाही. पूल ओलांडून गेल्यानंतर जेव्हा आपण दगडी पायऱ्या चढून मंदिराच्या प्रांगणात प्रवेश करतो, तेव्हा स्थापत्यकलेचा व शिल्प सौंदर्याचा भव्य अनुभव घेता येतो. बाहेरच विराजमान असलेला पुरातन नंदी, तीस दगडी खांबांवर उभारलेला मंडप, मंडपातील भव्य नंदी, दोन्ही बाजूंना उभ्या असलेल्या दीपमाळा, आणि मंदिरावरील कोरीव नक्षीकाम या सर्व गोष्टी मन भारावून टाकतात. दगडी कासव ही पुरातन मंदिर स्थापत्याची खास ओळखही येथे पाहायला मिळते. 🌿 तुळशी वृंदावनाची अनोखी रचना मंदिरातील तुळशी वृंदावन हे अत्यंत कल्पक आणि भक्तिभाव दाखवणारे आहे. वृंदावनाच्या मध्यभागी शिवलिंग असून, तुळशीला अर्पण केलेले पाणी थेट त्या शिवपिंडीवर पडते. ही रचना धार्मिक भावनेबरोबरच जलविज्ञान आणि परंपरेचे प्रतीक आहे. 🌊 नद्यांचा संगम आणि इतर मंदिरे मंदिराच्या दक्षिणेस कन्हा नदीचा तीर असून, येथे खडकेश्वर आणि सतींची मंदिरे आहेत. उत्तरेला चांबळीच्या तीरावर मुख्य महादेव मंदिर असून या ठिकाणी दिव्य आणि शांत वातावरण अनुभवायला मिळते. नद्यांचा संगम, घाट व आजूबाजूचा निसर्ग, या सर्वांनी मिळून हा संपूर्ण परिसर अत्यंत आध्यात्मिक आणि सौंदर्यपूर्ण बनतो.
संत सोपानदेव समाधी मंदिर – श्रद्धेचे आणि भक्तीचे केंद्र सासवडजवळील चरणावती नदीच्या काठी हे अत्यंत पवित्र आणि पुरातन संत सोपानदेव समाधी मंदिर स्थित आहे. या मंदिरासमोर पूर्वाभिमुख भव्य कोट असून, पायऱ्या चढून कोटात प्रवेश करता येतो. कोटात प्रवेश केल्यानंतर समोरच पूर्वाभिमुख शिवमंदिर आहे आणि त्याच्या मागील बाजूसच संत सोपानदेव यांची संजीवन समाधी आहे. या मंदिराची रचना वीणामंडप, मुख्य मंडप आणि गर्भगृह अशी आहे. वीणामंडप लाकडी असून त्यावर पत्र्याचे छत आहे. या मंडपातील लाकडी खांब नक्षीदार आहेत. या मंडपात हनुमानाची प्रतिमा असून येथे अखंड वीणेचे वादन केले जाते. वीणामंडपातून पुढे मुख्य दगडी मंडपात प्रवेश करता येतो. या मंडपातून गर्भगृहाचे दरवाजे दिसतात. गर्भगृहाच्या दोन्ही बाजूंनी देवड्या आहेत. दक्षिणेकडील देवडीत राम, लक्ष्मण आणि सीतेच्या मूर्ती, तर उत्तर बाजूस विठ्ठल आणि रुक्मिणीच्या मूर्ती आहेत. गर्भगृहात संत सोपानदेव यांची संजीवन समाधी आहे. समाधीच्या मागील कोनाड्यात भगवान श्रीकृष्णाची मूर्ती आहे. समाधी मंदिराच्या मागील बाजूस दत्त मंदिर आहे. तसेच मंदिराच्या उत्तर बाजूस, एका चिंचेच्या झाडाखाली एक दगडी चबुतरा (चौथरा) आहे. या ठिकाणाहून संत सोपानदेव समाधीत प्रवेशले असे मानले जाते. संत सोपानदेव हे संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे बंधू होते. त्यांचा जन्म कार्तिक शुद्ध पौर्णिमा, शके ११९९ (इ.स. १२७७) मध्ये झाला. त्यांनी भगवद्गीतेवर "सोपानदेवी" नावाची ओवीबद्ध टीका लिहिली आहे, जी संत साहित्याचा एक मौल्यवान ठेवा मानली जाते. वयाच्या एकोणविसाव्या वर्षी, मार्गशीर्ष वद्य तृतीया, शके १२१८ (इ.स. १२९६) रोजी त्यांनी या ठिकाणी संजीवन समाधी घेतली. या समाधी स्थळी मार्गशीर्ष वद्य त्रयोदशी ते अमावास्या या कालावधीत वार्षिक यात्रा भरते. तसेच, आषाढी एकादशीच्या वारीसाठी संत सोपानदेवांची पालखी याच मंदिरातून प्रस्थान करते. हे मंदिर भक्तांसाठी आध्यात्मिक उर्जा आणि संत परंपरेचा अमूल्य वारसा आहे.
संगमेश्वर मंदिर – कर्‍हा आणि चरणावतीच्या संगमावरील दैवी वास्तू कर्‍हा आणि चरणावती या दोन पवित्र नद्यांच्या संगमावर, संगमाच्या पश्चिम तटावर, एक पुरातन आणि आकर्षक शिवमंदिर स्थित आहे. या पूर्वाभिमुख संगमेश्वर मंदिराची रचना नदीच्या संगमावर बांधलेल्या भव्य दगडी घाटावर केलेली आहे. उत्तर-पुर्व बाजूस असलेल्या लोखंडी पुलावरून या मंदिराच्या घाटावर जाता येते. हे मंदिर पेशवेकालीन काळातील असून, त्याकाळच्या मंदिरनिर्मिती कलेचे उत्कृष्ट उदाहरण म्हणून ओळखले जाते. घाटावरील विशाल दगडी पायऱ्यांमार्गे मंदिराच्या आवारात पोहोचता येते. या मंदिराची रचना मुखमंडप, मंडप आणि गर्भगृह अशी असून हे संपूर्ण मंदिर पूर्वाभिमुख आहे. मुखमंडप हा सुमारे ३० दगडी खांबांवर आधारलेला आहे. हे खांब देखील कलाकुसरीने युक्त आहेत. मुखमंडपातच एक सुंदर दगडी नंदीची प्रतिमा असून, ही मूर्ती मंदिराच्या प्राचीनतेला आणि धार्मिक महत्त्वाला अधोरेखित करते. संगमेश्वर मंदिर हे केवळ धार्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे नसून, त्याचे स्थापत्यशास्त्रीय सौंदर्य, इतिहासाची साक्ष देणारी बांधणी, आणि निसर्गरम्य घाट परिसर यांमुळे हे ठिकाण प्रत्येक श्रद्धाळू आणि इतिहासप्रेमीने एकदा तरी पाहावे असे आहे. संगमेश्वर मंदिराचा मंडप सुबक दगडी बांधणीचा आहे. मंडपात डाव्या बाजूला गणपती आणि दक्षिण बाजूला मारुतीची मूर्ती आहे. मंडपाच्या उत्तर व दक्षिण बाजूंनी प्रवेशद्वार आहेत. मंडपाच्या मध्यभागी कासव कोरलेला आहे, जे या मंदिराच्या कलात्मकतेचे द्योतक आहे. मंडपातील खांबांवर जय-जय विजय यांचे सुंदर शिल्प नटलेले आहेत, जे प्राचीन वास्तुकलेतील महत्त्वाची वैशिष्ट्ये आहेत. मंडपातील गर्भगृहाचा दरवाजा कलाकुसरीने नटलेला असून, गर्भगृहात प्रवेश करताच समोर संगमेश्वराचे शिवलिंग दर्शनास येते. मंदिराचा बाह्यभाग दगडावरील नक्षीकामांनी नटलेला असून, ते पाहताना त्यातील सूक्ष्म कला आणि शिल्पकलेचे सौंदर्य जाणवते. मंदिराच्या दक्षिणेकडील घाटावर खडकेश्वर मंदिर व काही छोटी मंदिरे आहेत. मंदिराच्या मागील बाजूला दक्षिण व उत्तर या दोन्ही बाजूंनी शिवमंदिरे दिसतात. मंदिराच्या दक्षिण बाजूला वृंदावन आणि काही इतर बांधकामे आहेत. या मंदिरासमोरील पुलावरून मंदिराचे अत्यंत विलोभनीय दर्शन होते. येथील त्रिपुरी पौर्णिमा आणि दीपावलीच्या दिवशी येथे रात्री दिपोत्सव साजरा होतो, ज्यामुळे मंदिराचा धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व अधिक वृद्धिंगत होते.
कर्‍हा नदी मंदिर: संगमेश्वर मंदिरयाच्या पूर्व बाजूला कर्‍हा नदीच्या उत्तर तटावर वसलेले आहे. कर्‍हा नदी ही पुरंदरची जीवनरेखा मानली जाते आणि या नदीच्या प्रतीकात्मक स्वरूपाचे दर्शन या मंदिरातून होते. मंदिराचे आवार एक वाड्याच्या स्वरूपाचे बांधकाम आहे, ज्याला देऊळ वाडा म्हणतात. याचा मुख्य प्रवेशद्वार उत्तर दिशेला आहे. या प्रवेशद्वारातून आत शिरल्यावर एक प्रशस्त आवार दिसतो. आवाराच्या पश्चिम बाजूला लाकडी मंडप आहे, ज्याच्या पश्चिमेला एका चोथर्यावर ‘रका देवडी’ मध्ये कर्‍हामाईची मुर्ती आहे. जनश्रुतीनुसार, वनवासात असलेल्या पांडवांनी पांडेश्वर येथे शिवलिंग स्थापना करून यज्ञ केला होता. या यज्ञासाठी गंगाजल आणण्यासाठी, चतुर्मुख ब्रह्मादेवांच्या ध्यानस्थ कमंडलूला पांडवांनी लवंडले. या कमंडलूपासून कर्‍हा नदी आणि चरणावती नदीची निर्मिती झाली, असे मानले जाते. या दोन नद्यांचा संगम म्हणजेच संगमेश्वर मंदिराचा परिसर आहे. चरणावती नदी येथे कर्‍हा नदीशी मिळून पुढे वाहते, जे धार्मिक आणि निसर्ग सौंदर्याने परिपूर्ण स्थान आहे.
संगमेश्वर मंदिर दक्षिण दिशेला हे सासवड – नारायणपूर मार्गावर, थोडक्याच अंतरावर कऱ्हा नदीच्या शांत किनाऱ्यावर वसलेले एक प्राचीन व आकर्षक दगडी मंदिर आहे. या मंदिराचे स्थान अत्यंत निसर्गरम्य असून, परिसरात दाट वृक्षराजी व विशेषतः वटवृक्षांची भरभराट पाहायला मिळते. प्राचीन काळात हे मंदिर "नीलकंठ" या नावाने ओळखले जात होते. तथापि, मंदिराभोवती असलेल्या घनदाट वटवृक्षांमुळे याला पुढे "वटेश्वर" हे नाव प्राप्त झाले असावे. हे नाव केवळ स्थानिक परंपरेतच नव्हे तर भक्तांच्या श्रद्धेतही दृढपणे रूजले आहे. हा परिसर केवळ धार्मिक दृष्टीनेच नव्हे तर आध्यात्मिक दृष्टिकोनातूनही अत्यंत महत्वाचा मानला जातो. जनश्रुतीनुसार, १४०० वर्षे जगलेले सिद्धयोगी चांगदेव यांनी याच ठिकाणी तपश्चर्या केली होती. त्यांच्या जीवनातील प्रारंभिक काळातच त्यांच्या पालकांचे निधन झाले आणि त्यामुळे त्यांचे बालपण वटेश्वर मंदिराच्या सान्निध्यात गेले. त्यांनी येथे कठोर तपश्चर्येद्वारे आत्मसाक्षात्कार मिळवला. त्यांच्या वास्तव्यामुळेच हे मंदिर "चांगा वटेश्वर मंदिर" म्हणूनही ओळखले जाते. आजही येथे येणारे भक्तगण व पर्यटक या पवित्र स्थळाच्या शांततेचा अनुभव घेतात. कऱ्हा नदीवर असलेल्या छोट्या पुलावरून चालत जावे लागते आणि त्यानंतर पायऱ्या चढून मंदिराच्या दगडी कोटाच्या भव्य प्रवेशद्वारात पोहोचता येते. मंदिराचा कोट पुरातन दगडी स्थापत्यशास्त्राचे उत्तम उदाहरण असून त्याच्या भिंतींवरील कोरीव काम पाहताना त्या काळातील कारागिरांच्या कौशल्याची प्रचीती येते. वटेश्वर मंदिराची स्थापत्य रचना मंदिराच्या प्राकारात वटेश्वराचे पूर्वाभिमुख दगडी मंदिर उठून दिसते. हे मंदिर स्थापत्यशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. मंदिराची रचना मुख्यतः तीन भागांत विभागलेली आहे – मुखमंडप, मंडप आणि गर्भगृह. मुखमंडपात प्रवेश करण्यासाठी पूर्व, उत्तर व दक्षिण या तीनही दिशांनी पायऱ्यांची सोय करण्यात आलेली आहे. हे पायऱ्यांद्वारे प्रवेश करताच मंदिराचा भव्य मंडप लक्ष वेधून घेतो. या मंडपाचे छत अनेक सुंदर दगडी खांबांवर आधारलेले आहे. या खांबांवर अत्यंत सूक्ष्म व कलात्मक कोरीव काम केलेले आहे. विविध पुष्प, प्राणी, नर्तिका, तसेच युगल शिल्पे या खांबांवर कोरलेली असून, ती तत्कालीन कारागिरांच्या उच्च दर्जाच्या कलाकौशल्याची साक्ष देतात. मंडपाच्या मध्यभागी एक आकर्षक आणि कलाकुसरीने नटलेली मोठी नंदीची प्रतिमा आहे. ही प्रतिमा भक्तांच्या श्रध्देचा केंद्रबिंदू ठरते. या मंडपाच्या पश्चिमेकडील द्वारातून थेट मंदिराच्या गर्भगृहात जाता येते. या मंदिराचा मुख्य मंडप सहा खांबांवर आधारलेला असून, या खांबांवर सुबक आणि सुंदर नक्षीकाम आढळते. या नक्षीकामातून त्या काळातील शिल्पकलेचा अप्रतिम नमुना दिसून येतो. मंदिराच्या मंडपास उत्तर आणि दक्षिण बाजूंनी प्रवेशद्वारे आहेत, जे श्रद्धाळूंना सहजपणे आत प्रवेश करता येत. मंडपाच्या पुढे, पश्चिम दिशेला अंतराळ आहे आणि त्याच्या पुढे गर्भगृह आहे. गर्भगृहाचा दरवाजा अत्यंत कोरीव कामाने नटलेला आहे. त्या कोरीव दरवाज्यावर असलेल्या नक्षीकामातून देवतेच्या पवित्रतेचे आणि कलात्मकतेचे दर्शन घडते. गर्भगृहाच्या दरवाज्यातून आत गेल्यावर समोर वटेश्वराचे शिवलिंग आहे. गर्भगृहात मुख्य शिवलिंग विराजमान असून, ते प्राचीनतेचे आणि भक्तिभावाचे प्रतीक आहे. हे शिवलिंग भक्तांसाठी पूजनीय असून, त्याच्यापुढे उभं राहिल्यावर एक भक्तिभाव आणि अध्यात्मिक शांतता अनुभवास येते. या शिवलिंगाच्या मागे, पश्चिम बाजूस असलेल्या एका कोनाड्यात संगमरवरी गणपतीची मूर्ती प्रतिष्ठापित आहे. ही मूर्ती मंदिरातील आणखी एक आकर्षण बिंदू आहे. संपूर्ण मंदिर परिसरात दगडात कोरलेल्या बारीक व रेखीव नक्षीकामामुळे वातावरण अत्यंत पवित्र आणि प्रसन्न वाटते. मंदिराच्या सभोवताल ओवऱ्या बांधलेल्या आहेत, ज्या भाविकांना सावली आणि बसण्यासारखा विसावा देतात. मंदिराच्या परिसरातच, कऱ्हा नदीच्या तीरावर एक घाट बांधलेला आहे, जो त्या भागाच्या धार्मिक आणि सामाजिक जीवनाचा महत्त्वाचा भाग बनला आहे. इतिहासाच्या दृष्टीने पाहता, सांगितले जाते की पेशवे काळात सखाराम बापू बोकील यांनी या घाटाचे बांधकाम केले आणि मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. त्यामुळे या मंदिराला फक्त धार्मिकच नव्हे तर ऐतिहासिक महत्त्वही प्राप्त झाले आहे.

🌿 पर्यावरण व निसर्ग सौंदर्य सासवडचा परिसर निसर्गरम्य असून आसपास टेकड्या, डोंगर, तलाव, शेतशिवार आणि जंगलाचे क्षेत्र आहे. सेंद्रीय शेती, वनराई, जलसंवर्धन उपक्रम यामुळे पर्यावरण संरक्षणाच्या दृष्टीने सकारात्मक पावलं उचलली जात आहेत.